GROCHOLSKA z Brzozowskich Franciszka Ksawera (1807-1872) – działaczka patriotyczna, pisarka-memuarystka. Była córką → Karola oraz Ksawery z Trzeceskich, siostrą → Zenona Brzozowskiego. Została wychowana pod opieką swojej dalekiej krewnej → W. Sobańskiej, wraz z jej najmłodszą córką, Idalią.

Ksawera i jej mąż Henryk Grocholski*.

Wyszła za mąż za Henryka Grocholskiego (1802-1866), wnuka → Marcina, syna Michała i Marii ze Ślizniów, absolwenta wydziału fizyko-matematycznego uniwersytetu Wileńskiego (1825), bogatego właściciela ziemskiego. On, w osobnym akcie (z 20.XII.1833), wraz z siostrą Julią, żoną → Henryką Rzewuską, otrzymał w Podolskiej guberni Piatniczany, Stadnicę, Michajłówkę i Kołomyjówkęz powiatu winnickiego, Kniażpol, Kniaże, Ternowkę małą (Ternowkę), Kośnicę, Andryaszówkę, Antonówkę i Kajetanówkę z powiatu Jampolskiego, w Wołyńskim – Gubcze, Partyńce i Kupyn powiatu Zasławskiego. Sama G. odziedziczyła po swoim ojcu Wołowodówkę, Wójtówkę i Potok powiatu Brasławskiego. Ponadto, nabyła u obywatela J. Szembeka, 1863 r. Kiedrasówka, Sołomejówka i Olszanka-Wołoska z powiatu Olhopolskiego.

Była słynną filantropką. Od wielu lat, wraz z → R. Sobańską opiekowały się polskimi zesłańcami na Syberię, szczególnie aktywnie działała w stworzonym na początku lat 40-tych nieoficjalnym komitecie opieki. Przekazała darowiznę na budowę kościoła w Tobolsku w wysokości 155 rubli. Zorganizowała także we Lwowie zakład dla sierot – ofiar powstania chłopskiego w Galicji w 1846 roku (tak zwanej „rabacji”), Pozostawiła wspomnienia wydane przez ks. Z. Felińskim z dodatkiem # korespondencji, – „Pamiętnik Xawery z Brzozowskich Grocholskiej” („Wspomnienia Xaviery z Brzozowskich Grocholskiej”, Kr., 1894).

Ksawera Grocholska**. Na dole jej autograf, 22.VIII. 1859` (арк. 59-60 зв.***)

Zmarła na początku 1872 r. Pochowana w rodzinnej kaplicy-mauzoleum na granitowej skale nad rzeką. Południowym Bugiem w pobliżu Stryżawki, założonej przez jej męża i nią (zgodnie z projektem architekta Laufera) po tym, jak pierwszy grobowiec Grocholskich w Winnickim kościele dominikańskim został zniszczony (1832 r.) po zniesieniu zakonu dominikanów i przekształceniu kościoła w prawosławną katedrę (trumny z podziemi kościołów pochowano we wspólnym grobie).

W małżeństwie z Henrykiem Gorholskim miała dzieci → Stanisława, → Tadeusza, Marię (→ Czartoryska) i Helenę (1845-1922), która poślubiła swojego kuzyna Jana Brzozowskiego. W Państwowym archiwum obwodu Wołyńskiego (ДАВО) przechowywane są listy G. do synów***.

**Aftanazy, t. 10, s. 286-287,299-302,406-408,413 (408*); Bobrowski, t. І, s. 231, t. II, s. 392, 393,398, 407; Boniecki, t. VII, s. 67; Iwanowski (3),t.II,s.501, 509; *Sobańska, s. 9, 17, 18, 29, 30, 31, 43,56,63,67, 109 (9’4); Uruski, t. IV, s. 380; – Список дворян Подол. губ., с. 201; Труды ПЕИСК, с. 775; – ДАВО: ф. 200, on. 1, спр. 131, арк. 80 зв. – 81; ф. 273, оп. 2, спр. 4, арк. 83 зв-85; ф. 460, оп. 1, спр. 2, арк. 326-336 зв.; ф. 470, on. 1, спр. 76, арк. 602-603, 744-744 зв., спр. 77, арк. 158-172, спр. 296, арк. 14-19, 26 зв.-30, спр. 316, арк. 138 зв.-144, спр. 736, спр. 324, арк.41 зв- 44 зв., 155 зв-159, спр. 881, арк.41-52,спр.882; ф.470, оп. 3, спр. 20а, арк. 251-252, спр. 116; ф. 473, оп. І спр. 69, арк. 129-129 зв., спр. 406; ф. 473, оп. 2, спр. 53; ***ф. 866, оп. 1, спр. 8.

Biogram pochodzi z książki Znani Polacy w historii Winniczyzny autorstwa pani Wiktorii Kolesnyk.

Ksiądz Aleksander Jełowicki do Ksawery Grocholskiej

Paryż, 21 października 1849 r.

Nadawca: Jeżowicki Aleksander

I. M. J. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Przezacna Pani! Jeszcze pod wrażeniem śmierci Chopina piszę o niej słowo. Umarł 17 października 1849 roku o godzinie drugiej z rana. Od lat mnogich życie Chopina było jak na włosku. Ciało jego, zawsze mdłe i słabe, coraz bardziej się wytrawiało od ognia jego geniuszu. Wszyscy się dziwili, że w tak wyniszczonym ciele dusza jeszcze mieszka i nie traci na bystrości rozumu i gorącości serca. Twarz jego jak alabaster zimna była, białą i przejrzystą; a oczy jego, zwykle mgła przykryte, iskrzyły się niekiedy blaskami wejrzenia. Zawsze słodki i miły, i dowcipem wrzący, a czuły nad miarę, zdawał się już mało należeć do ziemi. Ale niestety, o Niebie nie myślał. Miał on niewiele dobrych przyjaciół, a złych, tj. bez wiary, bardzo wielu; ci zwłaszcza byli jego czcicielami. A triumfy jego w sztuce najwnikliwszej zagłuszyły mu w sercu Ducha św. jęki niewypowiedziane. Pobożność, którą z łona matki Polki był wyssał, była mu juz tylko rodzinnym wspomnieniem. A bezbożność towarzyszów i towarzyszek jego lat ostatnich wsiąkała coraz bardziej w chwytny umysł jego i na duszy jego jak chmurą ołowianą osiadła zwątpieniem. I tylko już mocą wykwintnej przyzwoitości jego się stawało, że się nie naśmiewał głośno z rzeczy świętych, że jeszcze nie szydził. W takim to opłakanym stanie schwyciła go śmiertelna piersiowa choroba. Wieść o tym, blada zbliżającą się śmiercią Chopina, spotkała mię więc przy powrocie moim z Rzymu do Paryża. Wnet po biegłem do tego od lat dziecinnych przyjaciela mego, którego dusza tym droższa mi była. Uścisnęliśmy się wzajem, a, wzajemne łzy nasze wskazały nam, że już ostatkami gonił. Nędzniał i gasł widocznie; a jednak nie nad sobą, ale nade mną raczej zapłakał użalając się morderczej śmierci brata mego Edwarda, którego też kochał. Skorzystałem z tej tkliwości jego, aby mu przypomnieć Matkę… i jej wspomnieniem rozbudził w nim wiarę, której go była nauczyła. „Ach, rozumie cię, rzekł mi, nie chciałbym umrzeć bez Sakramentów, aby nie zasmucić Matki mej ukochanej; ale ich przyjąć nie mogę, bo już ich nie rozumiem po twojemu. Pojąłbym jeszcze słodycz spowiedzi płynącą ze zwierzenia się przyjacielowi; ale spowiedzi jako Sakramentu zgoła nie pojmuję. Jeżeli chcesz, to dla twej przyjaźni wyspowiadam się u ciebie, ale inaczej to nie.” Na te i tym podobne słowa Chopina ścisnęło mi się serce i zapłakałem. Żal mi było, żal mi tej miłej duszy. Upieszczałem ją, czym mogłem, już to Najświętszą Panną, już Panem Jezusem, już najtkliwszymi obrazami miłosierdzia Bożego. Nic nie pomagało. Ofiarowałem się przyprowadzić mu, jakiego zechce, spowiednika. A on mi w końcu powiedział: „Jeśli kiedy zechcę się wyspowiadać, to pewno u Ciebie.” Tego się właśnie po tym wszystkim, co mi powiedział, najbardziej lękałem. Upłynęły długie miesiące w częstych odwiedzinach moich, ale bez innego skutku. Modliłem się wszakże z ufnością, że nie zaginie ta dusza. Modliliśmy się o to wszyscy zmartwychwstańcy, zwłaszcza czasu rekolekcji. Aż oto 12 bm, wieczorem przyzywa mię co prędzej doktor Cruveiller mówiąc, że za nic nie ręczy. Drżący od wzruszenia stanąłem, u drzwi Chopina, które po raz pierwszy przede mną zamknięto. Jednak po chwili kazał mię wpuścić, lecz tylko na to, aby mi rękę uścisnąć i powiedzieć: ,,Kocham cię bardzo, ale nic nie mów, idź spać.” Wystaw sobie, kto możesz, jaką noc przebyłem! Nazajutrz przypadł dzień św. Edwarda, patrona ukochanego brata mojego. Ofiarując za jego duszę mszę świętą, tak prosiłem Boga: O Boże, litości! Jeżeli dusza brata mego Edwarda miłą jest Tobie, daj mi dzisiaj duszę Fryderyka! Więc ze zdwojoną troską szedłem do Chopina. Zastałem go u śniadania, do którego gdy mię prosił, ja rzekłem: „Przyjacielu mój kochany, dziś są imieniny mego brata Edwarda.” Chopin westchnął, a ja mówiłem tak dalej: „W dzień mego brata daj mi wiązanie.” „Dam ci, co zechesz”, odpowiedział Chopin, a ja odrzekłem: „Daj mi duszę twoją!” „Rozumiem cię, weź ją!”, odpowiedział Chopin i usiadł na łóżku. Wtedy radość niewymowna, ale oraz i trwoga ogarnęły mię. Jakże? wziąć tę miłą duszę, by ją oddać Bogu? Padłem na kolana, a w sercu moim zawołałem do Pana: „Bierz ją sam!” I podałem Chopinowi Pana Jezusa ukrzyżowanego, składając Go w milczeniu na jego dwie ręce. I z obu oczu trysnęły mu łzy. „Czy wierzysz?”, zapytałem. Odpowiedział: „Wierzę.” „Jak cię matka nauczyła?” Odpowiedział: „Jak mię nauczyła matka!” I wpatrując się w Pana Jezusa ukrzyżowanego, w potoku łez swoich odbył spowiedź świętą. I tu? przyjął Wiatyk i Ostatnie Pomazanie, o które samprosił. Po chwili kazał dać zakrystianowi dwadzieścia razy tyle, co zwykle się daje, a ja rzekłem: „To za wiele.” „Nie za wiele – odpowiedział – bo to, com przyjął, jest nad wszelką cenę.” I od tej chwili przemieniony łaską Bożą, owszem, samym, Bogiem, stał się jakoby innym człowiekiem, rzekłbym, że już świętym. Tegoż dnia poczęło się konanie Chopina, które trwało dni i nocy cztery. Cierpliwość, zdanie się na Boga, a często i rozradowanie towarzyszyły mu aż do ostatniego tchnienia. Wpośród najwyższych boleści wypowiedział szczęście swoje i dziękował Bogu, że aż wykrzykiwał miłość swą ku Niemiu i ??dz? połączenia się z Nim, co prędzej. I opowiadał swe szczęście przyjaciołom, co go żegnać przychodzili, a i w pobocznych izbach czuwali. Już tchu nie stawało, już się zdawał, że kona, już jęk nawet był umilkł, przytomność odbiegła. Strwożyli się wszyscy i tłumem się do pokoju jego byli nacisnęli czekając z biciem serca już ostatniej chwili. Wtem Chopin otworzywszy oczy i ten tłum ujrzawszy, zapytał: „Co oni tu robią? Czemu się nie modlą?” I padli wszyscy ze mną na kolana, i odmówiłem Litanię do Wszystkich św., na którą i protestanci odpowiadali. Dzień i noc prawie ciągle trzymał mię za obie ręce, nie chcąc mię opuścić, a mówiąc: „Ty mnie nie odstąpisz w tej stanowczej chwili.” I tulił się do mnie, jak zwykło dziecię czasu niebezpiecznego tulić się do matki. I co chwila wołał: „Jezus, Maria!”, i całował krzyż z zachwytem wiary i nadziei, i wielkiej miłości. Niekiedy przemawiał do obecnych, z najwiekszą tkliwością mówiąc: „Kocham Boga i ludzi!… Dobrze mi, że tak umieram… Siostro moja kochana, nie płacz. Nie płaczcie, przyjaciele moi. Jam szczęśliwy! Czuję, że umieram. Módlcie się za mną! Do widzenia w Niebie.” To znowu do lekarzów usiłujących przytrzymać w nim życie powiadał: „Puśćcie mię, niech umrę. Już mi Bóg przebaczył, już mię woła do siebie! Puśćcie mię; chcę umrzeć!” I znowu: „O, pięknaż to umiejętność przedłużać cierpienia. Gdybyż jeszcze na co dobrego, na jaką ofiarę! Ale na umęczanie mnie i tych, co mnie kochają, piękna umiejętność!” I znowu: „Zadajecie mi na próżno cierpienia srogie. Możeście się pomylili. Ale Bóg się nie pomylił. On mię oczyszcza, O, jakże Bóg dobry, że mię na tym świecie karze! O, jakże Bóg dobry!” W końcu on, co zawsze był wykwintnym w mowie, chcąc mi wyrazić całą wdzięczność swoją, a oraz i nieszczęście tych, co bez Sakramentów umierają, nie wahał się powiedzieć: „Bez ciebie, mój drogi, byłbym zdechł – jak świnia!” W samym skonaniu jeszcze raz powtórzył Najsłodsze Imiona: Jezus, Maria, Józef, przycisnął krzyż do ust i do serca swego i ostatnim tchnieniem wymówił te słowa: „Jestem już u źródła szczęścia!…” I skonał. Tak umarł Chopin! Módlcie się za nim, ażeby żył wiecznie. Uniżony wasz w Chrystusie sługa Z. A. Jeżowicki.

Obrazek pośmiertny Marii z Grocholskich Witoldowej Czartoryskiej z kolekcji pani Barbary Dubus

T. Dubiecki – Śpiew na cześć Nowożeńców Witolda Xcia Czartoryskiego i Marii z Hrabiów Grocholskiej Xiężnej Czartoryskiej(pobierz)